Verhalen
Ben je op zoek naar verhalen? Vertelster Rien Van Meensel geeft een overzicht:
Op de zoektocht naar verhalen, is er maar één grote leidraad en dan ben jijzelf: “Wat ontroert je? Wat haat je? Waar hou je van? Wat doet je lachen?” Schrijf het op, zoek het uit, teken het.
Mythen
Mythen gaan over goden, helden, dieren en magische krachten, over het ontstaan van de wereld en de mensen. In riten en ceremonies werden de mythen herdacht en uitgebeeld. Meestal zijn de taal en de woorden belangrijk, onder andere om het vertellers mogelijk te maken een heel epos te onthouden en om aan luisteraars herkenningspunten in het vertellerslandschap te geven.
Een beknopt overzicht van mythen:
- Kalevala, Edda, Volsung Sage, e.a. (Noord-Europa),
- Mahabharata , Ramayana e.a. (India),
- De Ilias en Odyssei, naast de Griekse mythen en sagen,
- Egyptische mythen,
- Sporen van Germaanse mythen
- Keltische mythen,
- Bijbelverhalen...
Er zijn geen echte Nederlandse mythen.
Mythen zijn niet altijd gemakkelijk te lezen en te verstaan, maar wil je een overzicht hebben, dan is Karen Armstrong een aanrader (Mythen, een beknopte geschiedenis, De Bezige Bij. Amsterdam, 2006). Samen met een aantal moderne auteurs heeft ze bovendien een aantal mythes in een modern kleedje gestoken. De Griekse mythen en sagen vind je op een prachtige manier terug in de Metamorfosen van Ovidius, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2011.
Vind je de Edda uit IJsland onleesbaar, lees dan het prachtige boek van A.S. Byatt 'Ragnarok. De ondergang van de goden' (Bezige Bij, 2011) waarbij de vernietiging van de goden en de wereld vergeleken wordt met WO II door de ogen van een klein meisje. Voor een overzicht van de Keltische mythen verwijs ik naar T. W. Rolleston.
Maar de grootste aanrader is één van de oudste verhalen van de wereld (4000 jaar oud!): het verhaal over de vriendschap tussen twee vrienden en de universele angst om te sterven, het verhaal van Gilgamesh en Enkidu.
Sagen en legenden
Legenden en sagen zijn gebaseerd op reële, historische gebeurtenissen of figuren, maar vertellen hierover een magisch verhaal. Onder legende verstaat men een traditioneel gelovig volksverhaal. Hoewel de klassieke (heiligen) legenden samen met de verering van heiligen aan het verdwijnen zijn, blijft het woord 'legende' nog steeds populair als benaming voor beroemde personen naar wie veel mensen opkijken. Een sage is een traditioneel volksverhaal dat zich afspeelt op een bekende plaats en op een bekend moment in de tijd. De sage is 'doorgaans' een kortere vertelling dan een sprookje.
Wij hebben een schat aan Vlaamse Middeleeuwse sagen en legenden vanaf onze Vlaamse Lancelot (Ferguut), Karel enden Elegast, Van den vos Reynaerde, de vier Heemskinderen, ... Mariken Van Niemeghen, Lanseloet van Denemarken, de Zwaanridder, ... Er zijn de verhalen over de Vlaamse heilige figuren Sint Maarten, Sint Antonius, de Fiere Margriet, Sinte Pieter en Onzen Lieven Heer ... Ze werden ondermeer verzameld in de reeks Vlaamse Volksboeken, Uitgeverij Beckers, Aartselaar. Ed Franck (Davidsfonds) en Geert Van Istendael hebben verschillende sagen en legenden bewerkt. Bekend zijn ook de Arhurlegenden, Tristan en Isolde, Beowulf, het Nibelungenlied, .... (bronnen: zie hierna bij de Uitgeverij Sun).
In het Gutenberg project, de digitale bibliotheek, vind je een aantal van deze verhalen (gratis) terug. Denk ook aan de Vlaamse verzamelaar prof. Stefaan Top die sagen en legenden gebundeld heeft in boeken per provincie. Je kan ze ook terugvinden op de website www.volksverhalenbank.be. Hier is inspiratie te vinden in de geschiedenis van jouw stad en streek: wandel door jouw stad en bekijk de standbeelden, praat met ouderen, kijk naar de straatnamen, ga een kerk binnen...
Het sprookje en/of wonderverhaal
De metafoor voor de ontstaansgeschiedenis van sprookjes is die van de 'Cauldron of Story' (Tolkien, 1964). Sprookjes zijn ontstaan in een stoofpot die al sinds het begin der mensheid pruttelt, waaraan voortdurend nieuwe fantastische, traumatische, historische, mythische en persoonlijke ingrediënten worden toegevoegd en waaruit de getalenteerde verteller-kok de juiste dingen weer oplepelt om de smaakpapillen van zijn disgenoten te prikkelen (S. Praet, Wie is er bang van de boze wolf, Pschoanalytische perspectieven, 2009). In deze verhalen vindt een wonderlijke transformatie plaats die het hoofdpersonage achterlaat als een beter en/of gelukkiger persoon: een boer wordt koning, een zeemeermin verdient haar ziel, een arm houthakkersgezin vindt rijkdom enzovoort. In de traditionele filologie spoort men sprookjes en hun varianten op om hen vervolgens vast te leggen (in het geval van de volkssprookjes) en tot 'betrouwbare' tekstedities te komen, cfr. het werk van de gebroeders Jacob en Wilhelm Grimm. De collectie van de Grimms stak het vuur aan de lont van een romantisch geïnspireerde verzamelwoede over het heel Europese continent. Gekende verzamelaars zijn:
- Grimm en Perault.
- Noorse volkssprookjes: uit de verzameling van Asbjørnsen en Moe.
- Aleksandr Nikolajevitsj Afanasjev, Russische sprookjes.
- Italo Calvino, Italiaanse sprookjes.
- Joseph Jacobs, G.B. en Ierland
- Andrew Lang, G.B.
- Pol De Mont en Alfons De Cock (Vlaanderen).
- Henri Gougard (France)
Nadien hebben de antropologen het werk overgenomen. Vele verhalen zijn terug te vinden in de Elmar-publicaties 'Sprookjes uit de wereldliteratuur' en in het werk van Marita de Sterck.
We mogen de Middeleeuwse verzamelaars/schrijvers niet vergeten: Boccacio (Decamerone), Giambattista Basile (Pentamerone) , Verhalen van 1001-nacht, W. Chaucer met de Canterbury Tales, De Nachten van Straparola. Denk ook aan de funverhalen van legendarische figuren zoals Nusreddin Hodja (Arabisch) , Tijl Uilenspiegel (Vlaams), Jack stories (Engelstalig), Anansi de spin (Afrika) en de Keizer Karel-verhalen.
Ook in het Nederlandstalige gebied heeft men pogingen ondernomen om structuren en verhalen te onderscheiden:
Van Alladin tot Zwaan kleef aan, T. Dekker en co. , Sun Uitgeverij, 1997.
Door de eeuwen heen hebben geletterden en ongeletterden van generatie op generatie sprookjes doorverteld. Wondere verhalen, meestal spelend in een onbestemd verleden: er was eens... Het gaat om heel verschillende typen - wondersprookjes, diersprookjes, novellesprookjes, grappige sprookjes - en om honderden verhaalmotieven. Van de sprookjesverhalen die ook hier te lande de meeste bekendheid hebben gekregen, biedt dit boek een overzicht van A tot Z. Het overzicht is samengesteld door volkskundige medewerkers van het P.J. Meertens-Instituut te Amsterdam en het Nedersaksisch Instituut van de universiteit te Groningen.
Van Abélard tot Zwaanridder, P. Altena e.a., Sun Uitgeverij, 2007.
Van Abélard tot de Zwaanridder is een overzicht van de terugkerende verhalen vanaf de middeleeuwen. De middeleeuwse vertelkunst is een schatkamer van verhalen die tot de dag van vandaag bewerkt en herverteld worden. Hoe vaak is de geschiedenis niet naverteld van de ridders rond koning Artur, van helden als Siegfried, van Tristan en Isolde en van de listen van Reynaert de Vos? Sinds de renaissance is een veelheid van nieuwe vertellingen ontstaan: rond literaire figuren als Don Juan, King Lear, Faust en Dracula, en rond historische personages als Mazeppa en Byron. Andere boeken uit dezelfde reeks zijn: Van Aegir tot Ymir (Germaanse mythen en verhalen) en Van Alexander tot Zeus (Griekse mythen).
In het structuralisme van Vladimir Propp gaat men de sprookjes dissecteren volgens een vast patroon van motieven en abstracte handelingen (functies) die uitgevoerd worden door een voorspelbare cast van personages: de held, de onechte held, de tegenstander, het gezochte personage, de helper, de opdrachtgever en de schenker (V. Propp, De morfologie van het sprookje, 1979.Utrecht. Het spectrum.)
Voor hedendaagse stemmen over ‘het sprookje’, raadpleeg: Maria Tatar (Enchanted Hunters. The Power of Stories in Childhood, New York, 2009) en Jack Zipes (verschillende boeken). Er zijn ook hedendaagse verzamelaars die meestal een specifiek thema voor ogen hebben. Enkele voorbeelden van hun uitgaven:
- Pincola ESTES, De ontembare vrouw, Altamira, 2009 (thema vrouw).
- Fearless Girls, Wise Women & Beloved Sisters: Heroines in Folktales from Around the
World Paperback , Kathleen Ragan en Jane Yolen. - Mightier Than the Sword: World Folktales for Strong Boys, Jane Yolen, Silver Wistle, 2003.
- Dan Keding, Elder Tales, 2008 en A.B. Chinen, Nog lang en gelukkig, 2010.
- Angela's Carter's book of Fairytale, Angela Carter, Virago Press, 2005 (Vrouwen).
- Favourite Folktales from around the World van Jane Yolen, New York, 1986.
- Verhalen en sprookjes op de grens van leven en dood. Bert Voorhoeve, Christofoor, Zeist, 2004 e.a.
- Ode aan de olifant van Jac Vroemen, A3 Boeken, 2006.
- Duncan Williamson (één van de laatste Travellers uit Schotland), The Flight of the Golden Bird, Floris Books, 2013.
Tot slot zijn er de literaire sprookjes van Mme D' Aulnoy, H.C. Andersen, Oscar Wilde, Godfried Bomans, Tolkien en de onvolprezen Neil Gaiman.
Hedendaagse vertellers geven ook verzamelingen van verhalen uit zoals Hugh Lupton, Daniel Morden, Dan Yashinsky, Dale Jarvis, ...
De oorspronkelijke verhalen vind je terug in bibliotheken en digitale bibliotheken zoals het project Gutenberg, bij andere gratis e-books en op www.beleven.org.
Levensverhalen, een proces
Wil je inspiratie en methodieken om levensverhalen te verzamelen, kunnen de volgende boeken een goed begin zijn.
Richard Stone, Genezende Vertelkunst, het vertellen als hulp bij persoonlijke groei. Bres, Amsterdam, 1997.
Bohlmeijer, E., e.a. De betekenis van levensverhalen. Houten, Bohn, Stafleu Van Loghum, 2007.
Huub Buijssen en Karin Poppelaars. Reminiscentie voor de praktijk. Intro., 1997.
Storytelling
Tot slot vind je hieronder zowat de beste boeken i.v.m. storytellerstechnieken.
The Way of the Storyteller, Ruth Sawyer, Pengiun Books, 1942. Over het vertellen als ambacht.
The Storyteller's Way, A. Ramsden en S. Hollingsworth, Hawthorn Press, 2013. Zeer goed basisboek.
Improving our Storytelling, Doug Lipman, August House, 1999. Voor de gevorderden.
Websites
Http://mainlesson.com (Baldwin Children's Literature Project)
http://www.timsheppard.co.uk/story/storylinks.html#Classic%20Tales%20and%20Collections
http://www.histoportal.nl (Mythen)
http://www.gutenberg.org (Gratis e-books)
http://npu.edu.ua/!e-book/book/djvu/A/iif_kgpm_Keding_Elder_Tales.pdf.pdf (boek Elder tales)
http://www.storymuseum.org.uk/1001stories (korte verhalen naargelang thema's en leeftijdgroep)
